DO’S & DON’TS IN EARTHQUAKE, FIRE, CYCLONE

(Lirnghing, kangmei chhuak, thlipui tleh laia tih tur leh tih loh turte)

(Click for English Version)

 

 

A.      EARTHQUAKE (Lirnghingah)

                                           Lirnghing hi lei hnuaia lungpui, kan chenna lei a innghahna a chet thin vanga lo awm a ni a, khawvela chhiatna nasa ber thlentu zinga mi a ni. Inthawnlawkna engmah awm lovin, inrinlawk ngaihna awm lova thang-iwk ang phuta lo thleng thin a ni a, a lo thlenna hmun tur lah hi hrilhlawk theih lah a ni hek lo. Chuvangin, lir a lo nghing a nih pawhin kan in sak a tihchhiat nasat lutuk loh nan te, kan inbiakpawhna hmanrua te, tui in tur leh eng (electric) pek chhuahna hmanrua te a tlem thei ang ber chauh a tihchhiat a, nunna pawh a tlem thei ang ber chauh chin a nih theihna turin kan in sak dan phungah leh kawng tinrengah invenna lama  tan kan lak hi a pawimawh takzet a ni.

 

A.1 PRE-DISASTER: PREVENTIVE MEASURES (chhiatrupna thlen hmaa inven lawkna turte)   Before an Earthquake what people should do? (Awareness) (Mipui vantlang hnenah lirnghing lo thlen hmaa an tih tur hrilhhriat)

 • Lirnghing rapthlak a lo thlena mihringte laka chhiatna nasa ber ber thlentu chu lei chet vang ngawr ngawr ni lovin, lei chein a nghawng vanga hmun sang lam khawi maw lai atanga thil lo tla leh intbuilding chhia (a pum pui chim emaw a-then-a-zar chauh chim emaw te, a chung thuahna (plaster) khawk lo tla leh chung lama eng pek chhuahna ilo khai bawr etc. lo tla etc.) vanga thleng a ni tih hi rilru-ah vawn tlat tur a ni. Ruah a sur nasat a, lei chhungah tui a luh tam te hian lei chu a tangtnghet zo lo va, leimintleitawlh te siamin chu chuan lei chu a tiche ve fo thin tho a ni.

 • Lehkhabu dah nan hman chhuar etc. te chu bangah nghet takin tawnbehtkilhbeh tlat tur a ni. Chhuar chhunga thil rit, lu-zawl (head level) aia sanga dahte chu dahsawn vek tur a ni. Tin, pangpar khawina (pot) pawh rit tak hman loh tur a ni a, then (swing) thei lo turin siam tur a ni. Chhuar te, almira leh bang cheimawina tura lemziak etc. te hi a tlattlu thut thei fo mai.

• Khum hi tukverh hnaih lutukah emaw, khawi maw lai atanga thil rit tlain a delh theih hnai vaiah huntdah loh tur a ni. Khuma tla thei turin khum hnai vaiah darthlalang emaw, lemziak emaw tar loh bawk tur a ni.

• Hmanrua awlsam taka tawlhsawn theite chu hmun him lamah dah vek tur a ni. Hetiang hmanrua ngaihthah hian gas leh electric lam chi tawkin, pawi a khawih thei a ni. Tin, electric hmehhlumna pui ber (main-switch) awmna pawh chiang takin hriat tur a ni.

• In chung lam (ceiling)-a thil inkhai awm (eng chhitna, fan etc.) te chu a nghet tha em tih enfiah fo tur a ni. A nghet tha lote chu tihngheh thattthlak tur a ni.

• Darthlalang atanga siam lam chi hmanrua reng reng chu a theih phawt chuan plastic hmanruaa thlak vek tur a ni. Chutiang a theih loh chuan darthlalang lam chi hmanrua chu chhuar chhawng hnuai lamah dah vek tur a ni.

• Lirnghing a lo thlen thut chuan eng, tui etc. lam chi reng reng a harsa vek dawn tih ngaihtuah lawk la; hetiang huna tanpuina lam hna thawh pawh eng emaw ti chhung chu a harsa hle ang tih hre lawk ang che.

• Lir a nghing thut a nih pawha i buai lutuk loh nan i mamawh zualpui tur (tui, ei mai theih tura buatsaih lawk ei tur, hliam ilo enkawlna tur, damdawi, hmanrua tangkai tur lam chi reng reng, radio kensawn theih chi, hmeh-en, battery thar eng emaw zat, blanket, kawrlum, kangthelhna) te chu i in khawimaw laiah emaw, i car-ah emaw lo dahkhawl lawk ang che. 

 

A.2  What to Do during an Earthquake (Lirnghing lo thlen huna tih turte)

                             Lir a nghin lai chuan hmun him thei ang berah awm ang che. Lir a nghin hnu hian a aia lirnghing na zawkin a rawn thual leh fo tih hre reng la. Hmun him lam pana i tawlh in a tawi thei ang ber chauh chesawn ang che. In chhungah i awm a nih chuan, pawna chhuah chu a him tawk takzet a ni tih i hriat phawt loh chuan pawnmah chhuak suh la, lirnghing vanga in insawi a tawp hma loh chuan chesawn suh ang che.

 

A.2.1 If indoor (In chhunga awm i nih chuan) 

                             Leitchhuatah kun hniam la, dawhkan emaw, hmanrua i hmuh thei ang ang hmangin inkhuh la (a hnuaia lutin tawm la), in insawi a tawp hma loh chuan invuan bet tlat la, khawiah mah chesawn suh ang che. I bul hnaiah tawmna tur dawhkan emaw, thutthleng emaw a awm lo a nih chuan i hma leh lu chu i banin i theih ang angin hup la, intbuilding kil lamah insawn ang che.

• Darthlalang, tukverh,kawngka, bang hnaih lutukah awm suh ang che. Tin, lirnghingin a sawi avanga chung lama atanga hmanrua tlain a delh theihna tur laiah awm bawk suh ang che.

• A theih phawt chuan lir a nghin lai hian khumah awm ang che. Nangmah delh thei tur thil rit tla thei a awm loh chuan i lu chu lukhamin emaw khuhttuam ang che. Lukhama lu khuhttuam chung chuan hmun him zawk lam pan ang che.

• I dinhmunin a zir ngang lo a nih loh chuan kawngkapui hi inhumhimna behchhana hman tur a ni lo. 

• Lirnghing tawp thlengin in chhungah chuan tawm tlat la, lirnghing a tawp hnuah chauh pawnah chhuak ang che. Zirchianna atanga hriat danin lirnghin laia in chhunga tawmten hliam an tuar fo chhan chu lirnghin lai a inchhung hmun dang emaw, pawn lam pana kal sawn an tum thin  vang emaw a ni thin.

 • Eletric hrui chat vangin eng a awm lo thei tih hria ang che.

• Electric a awm loh thut theih avangin lirnghin laiin inkhaichhukchhohna (elevator) hmang ngai suh ang che.

• A him zawk beisei vangin in kailawn lamah tlan suh, hmun zawl aiin chhiatna a thleng duh zawk. In chimin chhuahna kawngka zawng zawng a hnawh ping vek thei tih hria ang che.

• EMAW, thutthleng emaw dawhkan emaw hnuaiah lut ang che. Tawmna a awm loh pawhin kawngka ah dingla (kawngkharin i kut chilh lo turin fimkhur la), i che thei tawh lo a nih chuan i lu leh i taksa chu i bin, lukham, blanket, lehkhabu etc. hmangin khuh la, hei hi thil rit lo tlain i taksa a delh tur lakah a chhan dawn che a ni.

• In chhunga chhuar, darthlalang, thawmhnaw khaina chhuar sang tak tak bulah awm suh ang che.

 

A.2.2 If outdoors (Pawna awm i nih chuan)

• A theih chuan lirnghing vanga intbuilding tluin a delh theih lohna tur hmun zawl-zau laiah awm la, i awmna hmun pangaiah chuan awm reng ang che.

• Intbuilding, thingkung, k_ia eng chhitna ban (streetlight) leh hrui inthlung chi hrang hrang hnaiah awm suh ang che.

• Hmun zawl-zauah i awm a nih chuan lirnghing tawp hma chu awm reng ang che (kalsawn suh ang che). Hetiang huna hlauhawm nasa ber thlenna thin hmun chu intbuilding pawn lama chhuakte chungah leh pawn lam bang hrulah a ni zel. Kum 1993-a Long Beach hmuna lirnghing vanga mi 120 an thih chhan pawh kha lirnghin laia pawn lama tlan chhuak tate intbuilding chimin a delh zui tak leh bang tluin a delh hlawm vang a ni.

A.2.3 If in a moving vehicle (Lirthei tlan laia awm i nih chuan)

• Hmun him laiah ding la, motor chhungah awm tlat ang che. Motor chu intbuilding hnaih lutukah emaw, intbuilding hnuaiah emaw, thingkung bulah emaw, kawng kanna tura lei dawn hnuaiah emaw, hrui inzam nuai hnuaiah emaw tiding suh ang che. In sang tak bulah i awm a nih pawhin rei tak awm suh ang che. Chutiang bawkin lei hnuaiah emaw pawh rei tak awm a him lo thei a ni.

• Lirnghing a tawp hnu chuan zawi muangin kal la, lirnghingin a tihchhiat hrang hrang heng - kawng, lei etc. te chu pumpelh ang che.

• Motor chu fimkhur takin khalh la, lirnghing-in a sawi vanga kawngchhak atanga thil rawn tla thei awm te, electric hrui chat thei a awm leh awm loh te, kawngpui leh lei dawh te chhe thut thei a nih leh nih loh finfiah zel ang che.

 A.2.4 If trapped under debris (In tlu sawp hnuaiah i ting a nih chuan)

• Meitalh/nawhalh lam chi reng reng hmang suh ang che.

• Vawi khatah chet vak tum suh ang che.

• I ki chu rawmawltpuanin tuam ang che.

• Chhanchhuah hna thawktuten an rawn hmun theih nan che i bul hnaiah tui pekna dawt (pipe) a awm chuan emaw, bang emaw chu vaw ri ang che. Hamrik (whistle) a awm phei chuan hmang tangkai ang che.I mangang tawp a nih loh chuan au (shout) suh ang che. I au vak chuan vaivut khu i hip lut theuh thei a ni.

 

A.3  POST-DISASTER ACTIVITIES (chhiatrupna thlen hnua tih turte) 

Lirnghing thlen hnu hian lirnghing te zawkin a zui duh hle a; hei hi ‘aftershock’ an ti.

• Rilru fim tak pu la, chi-ai lovang che. Official lam atangin hriattirna lo nghak ang che.

• Hetiang huna chhiatna nasa ber chu intbuilding chhunga luh tum leh chhuah tum te chunga thleng thin a ni. Chuvangin, lirnghing emaw a lo thleng a nih chuan i awmna pangngaiah khan awm reng ang che. Ahnu-leh tthawhhnihna (aftershock) lo thlen hun atan i awmna hmun a him lo a nih erawh chuan hmun him lam pan thu-ah nangman thutlukna siam ang che.

• Darthlalangtthil hriam dang i rah palh thulhah pheikhawk hnuai chhah chi bun ang che.

• Hliam an awm leh awn loh enfiah (check) la, tanpuina hmanrua (first aid) pawh inring nghal ang che.

• Hliam ni tak a awm chuan khawih chet kher tum loh tur a ni.

• Kangmei chhuak a awm leh awm loh enfiah ang che.

• Gas puaktalh mai thei a awm nia i rinhlelh chuan rang takin chhuahsan ang che. Gas chu kangtpuak mai thei a ni lo tih finfiah hma loh chuan meitalhtnawhalh lam chi reng reng tih-alh loh tur a ni a; electric pawh hmeh-en loh tur a ni.

• Electric hrui reng reng khawih loh tawp tur a ni.

• Intbuilding chhiat dan dinhmun hrechiang la, i theih ang angin kawngping pawh thianfai ang che.

• Radio leh i phone atangin Official-ten thil thleng chanchin an puan ngaichang ang che. Loh theih loh a nih loh chuan phone hmang (engage) suh ang che.

• Intbuilding ding uaih bula awm i nih chuan fimkhur em em ang che.

• Lirnghing nasa tak thlen hnu hian a-hnu-lehtthawhhnihna (aftershock) a thleng chawk thin. Hei hi a then chu a thlen zui mai chang a awm a, ni eng emaw zat hnuah a thlen tum a awm bawk a; hemi (aftershock) atan hian lo inbuatsaih lawk ang che. Hei hian chhiatna nasa tak a thlen thei a, lirnghing hmasain a tihchhiat chiah lohte pawh a tichhe thei a ni.

 B.FIRE (kangmei chhuak) URBAN FIRE (khawpuia kangmei chhuak) 

                             Khawpuia kangmei chhuak thin hi thil pawi tak, mihring fimkhur loh leh inthlahdah vanga thleng thin a ni a. Hemi avang hian nunna tam tak chin thin a nih bakah, cheng vaibelchhe hu takmeuh in leh lo a chhe thin a ni. Khawpuia kangmei chhuak thin hi hetiang hian a indawt dan an then a - a chhuak tir te, thil dang a man kai, a darh zau tak zel leh a mit (extinct) tiin. Khawpuia kangmei chhuak thin hi khuarel thil vang a nih tum chu a awm ngei mai. Khawpuia kangmei chhuak zaa 35-40 vel lai hi electric lam dik loh vanga thleng a ni chungin, a chhan bulpui ber erawh chu zep nak emaw, mihring fimkhur loh vang leh ngaihsam luat vang te, mei lama fimkhurna leh enkawl zuina hlamchhiah vang te, puak thei lam thilsiamna enkawl zuina tha a awm loh vangtea thleng thin a ni khawp mai. Kangmei hi a chhuah tawh chuan a bul hnaia thil awm chu rang takin a man zui a, a rei hnu phei chuan boruak sa a pe chhuak a, chu chuan a bul hnaia thil awm a tiro va, a darh chak ta em em mai thin a ni.   Khawpuia kangmei chhuak thin hi a darh chak leh chak loh chu in sak dan phung leh a sak nana bungruathmanrua kan hmanah te, a len zawng leh in chhung pindan kan siam danah a innghat thui em em a ni. Kawngka, tukverh, boruak luh leh chhuahna diwt (ventilation), tuidehna hmuna tuiluanna etc. kan siam te hi kangmei chhuak tidarh chaktu hmanrua an ni thei vek mai. Hetiang hunah hian bungrua chauh ni lovin, mihringte dinhmun pawh hlauhawma an din leh din loh chu an awmna hmun azir te, an rilru an sawrbing dan azir te, hlauhawmtchhiatrupna lo thleng tur an hmuhlawk thiam dan a zir te leh rang taka hmun him lam pan dan tur an hriat leh hriat lohvah te a nghat nasa em em a. Inbiakpawhna hmunpui leh hlauhawmtchhiatrupna lo thleng thei inhriattir lawkna hmanrua a chhiat hian harsatnatchhiatrupna nasa lehzual a thleng thin a ni. Kan in sak dan phung te, in sak nan hmanrua kan hman leh inchhung bungrua kan hman thu-ah kan fimkhur phawt chuan chhiatrupnathlauhawm lo thlenga mihring, dinhmun hlauhthawnawm taka kan ding thin hi nasa takin a kiam ngei ngei ang. Kangthelhna hmanrua (fire extinguisher) te, kangmei lo chhuah thuta a thelhttihmit-na tui dahkhawl sa te, hmanrua hman tur inchhawp lawk te, chhuahna tur kawng dang siam leh kangmei chhuak rang taka hriat theihna hmanrua neihte hi in sak huna kan fimkhurna turte ni se a tha. Tin, kangmei lo thlen thut pawha chhuah dan tur lo zir lawkte hi a hlawkin, a tak a lo thlen hunah a tangkai em em a ni. Tin, kangmei lo chhuah theihna lai tur hmun rinhlelhawm bik te, chumi bul hnaia thil awm te, thil dang a mankaitkankai zel tur leh a kan nasat theih zawngte hi lo chhut lawk te hi kangmei lo chhuah thuta himna tur hmanraw tangkai tak a ni. Heti hawi zawng (kangmei lo chhuak, thelh dan tur) lo inzirtzirtir lawk hi a tha a ni.

B.1 HOW FIRES START AND SPREAD IN URBAN AREAS  (kangmei chhuah chhan leh a darh zau dantchhan)

• Tum reng vanga hal luih

• Electric hmanrua hman dik loh vang

• Meizial leh nawhlahtmeitalh thlahdah vang

 • Thilsiamna (workshop etc.)-a meitek vang

• Thil tihlumna hmanrua atangin

• Nawhalh leh puakthei thil (crackers) hmanga naupang infiamna atangin

 B.2 Fire Prone Material (kangmei chhuak tihluar theitmeiin a man duh zual)

• Bawlhhlawhthnawmhnawk paih

• Electric leh thilsiamna dang (workshop etc)-a thilsiamna hmanrua dang

• Electric hrui tuamna kiwr khawk

• Puan leh plastic lam chi

• Thing leh paper lam chi

• Petrol, khawnvartui etc. lam chi

• Thil tuamna hmanrua (packing & wrapping) lam chi

 B.3 Reasons for Spreading (a darh zel chhan)

• A thelhna hmanrua tam tawk loh vang

• Thilsiam chhuahna hmun leh siamsa dahthatna hmun inkarah awl a tlem vang

• Department hrang inkara chhuat leh banga awngtkua atangin

• Hnawmhnawk (lehkha chhia etc.) dahkhawm a man telin

• Kangmei chhuah laia hriak leh thau lam chi a buakin • Bang, ceiling inchung-a electric line fuh loh atangin

 B.4 FIRE PROTECTION t RESCUE (venhimna t chhanchhuahna lam )

 • Kangmei chhuah nasatna lai tur hriatchian

• Kawtthlera tui semna pipe hmawr zawmna tur pipe neih

• Tui dahkhawlna mumal tak neih

• Kangmei chhuah thuta invenna tur (passive & active) siam

• Kawngkapui bakah, kangmei chhuah thuta chhuahna tur kawngka dang siam

• Kangthelhna tur hmunpui neih a, kangthelhtu tur mihring leh kang thelh hmanrua tam tawk neih

• Tualchhunga thuneitu dang (tui lam, electric, pwd, sipaitarmy) nen a tul thut huna thawkho theih tura inbuatsaih lawk

• Inbiakpawhna hmanrua tha tak neih

B.5 PROTECTION & CONTROL Fire Prevention and Control Programme thiltum (objective)-te chu hetiang hian a sawi theih awm e:

 • Intbuilding chu chhiatrupna lo thleng thei lakah a him thei ang bera sak a nih theih nan hma lak

• A tulnatmamawhna hmun apiangah kangmei thelhna hmanrua (fire control & suppression equipment) pek

• Kangthelhna hmanrua reng reng hman mai theih tura peih sa at

• Rikrum thil lo thlen thut pawha chi-ai hauh lova hma lakthnathawh dan tur, an hnuaia thawkte hriattir

• Kangmei chhuah thulha mipuiten an tih tur an hriat theihna tur kaihhruaina (lehkhabu etc.) siam leh hmang tangkai tur zirtir

• Kangthelhtu tur bik mihring neih a, chung mite an hna tha taka an thawh theihna tura  tunlai hmanrua tha ber ber nena thuam

• Fire Aid Programme siamtkangthelh dan dik inzirtir

• Fire Prevention Inspection Audit (kangthelhna hmanrua lam chi endikna endik leh)

• Fire Line

B.6 VILLAGE FIRE (thingtlanga kangmei chhuak)

                             Thingtlang lamah pawh kangmei hi a chhuak ve fo mai a, a bikin nipui lai leh thlipui tleh hun laiin a thleng nasa zual a. Kangmei hi tihpalh thil avangin a chhuaktthleng thei a, ngaihsam luat vangin a chhuaktthleng thei bawk. Kangmei chhuah chhan zualpuite chu:

• Chokatei rawngbawlna hmun atanga kangmei chhuakin thing ro chheh leh in chung (di ro) a manin.

• Khawnvar atanga kangmei chhuakin

• Fimkhur lo taka meizial bung paih vangin

• Fimkhur lo taka vutduktthingthu paih atangin

• Fimkhur lo taka bawlhhlawhthnawmhnawk hal atangin

• Khawnvar, meituah lai etc. timit lova kalsan atangin

• Hnim-hnah ro hal atangin (Bharatpur pawh tunhnaiah hetiang avang hian a kang chiam a nih kha)

• K

• Huatna avanga in halsak vangin

• Thingtlanga kangmei chhuak hi a nasa thei hle a, hei hi a chhan chu thingtlangah chuan buhpawltdi etc. lam chi hi tam tak chhek khawl a nih thin vang a ni. In chhungah thingtmau hmangin ei tur buatsaih (rawngbawl) a ni a, englai pawhin mei an chhem a ni ber a; hei hian kangmei a tichhuak nasa em em a ni.

• In pakhat atanga in dangah mei chhemna tur (mei), fimkhur lo taka lak hi a chhan dang pakhat chu a ni.

• Chhunah leh zan mut dawna mei tihmit that loh hi a chhan dang leh a ni.

• Meizial zuk leh meizukna bung paih mai mai hi a ni thei bawk.

• Kangmei a chhuah tirhna a thelhna tur (tui etc.) a harsa hi a chhan a ni thei bawk.

• Kangmei chhuah laia thli thaw hi chhiatna nasa lehzual thlentu a ni.

 

B.7 PREVENTIVE MEASURES (inven dan turte)

 • In chu kang awlsam lutuk lo tura sak nise.

• In chu chirh-a zut nise

• Khawnvar hman fimkhur nise

• Meichhemtrawngbawl laiin in chhuahsan vek loh tur

• Thingthunungtmeilingtmeizialtbiri etc. bung paih mai mai loh

• Buhpawl chu mumal taka tiankhawm tur a ni (8 metre aiin sang lo se, in atangin a hnai berah 20 meter aia hnaiah dah loh tur a ni)

• Petrol, khawnvartui, hriak etc. lam chi reng reng fimkhur takin dah tur a ni

• Kangmei chhuak thei laka invenna lam hawi mipui hnenah zirtir tur • Meiin awlsam taka man theih tur hi bungrua chu in chhungah hman loh

• Kangmei chungchang thu mipui hnenah zirtir. Abikin naupang, hmeichhia leh zial zu mite chu zirtir tur a ni

• Naupangte chu kangmei tichhuak thei thil lam chi reng reng khawih loh tura fuih

• Naupang ban phakah kangmei tichhuak thei lam chu dah loh

• Khaw chhung leh a vela hnawmhnawk (bawlhlawh paih, lehkha chhia, hnahthel ro etc.), kangmei chhuakin awlsam  taka a mankai theih tur chi apiang tihfai

• Kangmei chhuak thei enfel leh vil a veng turin khawchhung mi, inruat chhawk

• Kangmei chhuah thuta thelhna turin tui, vaivut etc. te chu hmun ual-au laiah tam tawk dah khawlsa tur a ni

• Kangmei chhuak i hmuh chuan tihmih tumin bei la, mipui au khawm la, Fire Service lam pawh hriattir ang che. Fire Service phone no. 101 a ni.

• Kangmei chhuah duh bikna lai tur hmuna langah chuan tui dahkhawlna lian tawk siam tur a ni.

 B.8 FIRE PROTECTION

 • Tui tam tawk dah khawl thin tur a ni

• Mi dangte hnena tih tur lo hrilhtu tur bik awmtsiam

• Kangthelh tura inpe • Kangthelh thei tura tualchhung mite kaihhruai

• Tui pump-na chawisawn theih chi neih • Leihlawn, kangthelhna, bucket, suahdur, etc. 

 B.9 DURING THE FIRE (kangmei chhuah laiin)

 • Kangmei a chhuak tih hriat veleh tualchhung mipuite chu pungkhawm nghalin mei chu thelhttimit turin an bei nghal tur a ni.

• Kangmei chu ramngaw hnaia chhuak a nih chuan ramngaw leh khawchhung a kan loh nan mei-lam-sial (kangmei chhuahna hmun leh ramngawtkhaw inkar chu tihfai) tur a ni. 

• Kangmei chhuahna bul hnaiah ran, hruia thlun a awm chuan rang takin chhuah tur a ni.

• Kangmei chhuak chu tuiin emaw, vaivutin emaw chawl hauh lovin (a mih hma chu) thelh tur a ni a; thingtangtthingzarin emaw vuak bawk tur a ni.

• Kangmei chhuahna in etc. chhungah mihring ting an awm chuan a rang thei ang bera lak chhuah tur a ni.

• Kangmei chhuahna bul hnaia naupang leh tar awmte chu kalsawntir tur a ni

• Hliam an awm chuan damdawia enkawl a, damdawi in hnai ber panpui tur a ni. Damdawi in panpui a nih mek laiin damdawi ina lama thawktute chu hliam leh kang tuar an phurh thu hriattir lawk tur a ni.

 • Kangmei chhuah chhan chu chhui tur a ni. Misual thiltih emaw, mi awm-hlei emaw tih pawh a ni thei a; dan ang thlapin chhui tur a ni.

• Thil thlen dan leh kangmei chhuakin thil tihchhiat a neih report kimchang chu a duh apiangin a chhiar theih turin buatsaih tur a ni.

• Zingnadawmna leh chhawmdawlna awm thei awm apiang chu a hmu turten an hmuh theih nan buaipui tur a ni.

• Thlai, in, buhpawltthlai rah dah khawl, ran etc. te hi hamthatna dawng let tura dahkham (insure) turin zirtir a tha a; hetianga dahkham an nih chuan hamthatna hi hmu turin hma lak zui tur a ni.

• In te pawh hi kangmei leh khuarel chhiatna tawh thulha hamthatna sum hmu let turin dahkham  (insure) theih a ni tih hriat bawk tur a ni. 

• Tualchhung mipui, Village Council leh District Administration te chu kangmei chhuak hlauhawmzia mipuite hnena hriattir theitu an ni.

 B.10  ELECTRICAL DISASTER AND FIRE

 • Electric (kawlphethachakna) hi kan ni tin nuna kan mamawh a ni a. Electric leh a hmanrua hi a nih dan tur ang taka hman chuan tangkai leh him tak a ni a; chuvangin fimkhur taka hman hi himna atan a pawimawh em em a ni. 

 B.11  USE OF ELECTRICITY SAFELY (him taka electric hman dan)

 • Electric hmanrua kan hman atangin meikhu a lo chhuak emaw, thil rim dang (rim pangngai ni lo) emaw a lo awm chuan rang takin plug-ah off tur a ni a, enfiah a a tul angin siamthat tur a ni. Electric hmanruatbungrua kan hman chu a khi emaw, a chat lek lek tawh emaw a nih chuan a thara thlak tur a ni a. Extension cord (electric pek chhuahna pawhsei theih)-in a zawh bak electric hman loh tur a ni a, puan dah khawm hnuaia a hrui pawh kaltir loh tur a ni. 

• A hrui chu kheuh pawrtchhiat loh tur a ni. Hei hian kangmei a tichhuak thei a ni.

• Circuit-in a zawh bak hman loh tur a ni. Circuit zawh bak hman a nih chuan a hrui a tisi a, chu chuan kangmei a tichhuak thei a ni.

• Electric hmanruatbungrua chu a sa hma lutuk a nih chuan a tha lo tihna a ni thei a, thlak tur a ni. Tin, electric hmanrua kan hman atangin tek leh meikhu te a awm chuan chung hmanruate chu a tharin thlak vek tur a ni a, hrui te chu a khi emaw a nih pawhin a thara thlak vek a tha.

 • Ina electric rawn zam (fit)-tu atan hian he lama mi thiam, phalna nei thlap chauh hman tur a ni.

• In chhung leh ceiling-a bulb hman tur pawh a volt mamawh tarlan zat ang zel hman tur a ni.

• Plug-a a kaw liantchung ber (3-na) hi tihchhiat loh tur a ni.

• Extension cord hi rimtnghet lutuka hman tur a ni lo. Electric hrui zam (fit) pangngai aiin a zawh tawk a hniamttlem zawk daih tih hriat tur a ni.

• In chhung tieng tura eng chhitte hi awlsam taka kang thei thil nen a intawk tur a ni lo. Heater: In chhung tihlumna (heater) hian hmun thawltawl a mamawh

• Electric hmanga in chhung tihlumna (heater) hi kan hmang nasa ta hle mai; mahse hmun thawl a mamawh tih kan hria em? Heater i hmang a nih pawhin kang thei thil hnaiah dah suh ang che. A hnai berah pawh kang thei thil atanga 3 feet (1 metre) aia hnaiah hun loh tur a ni. Heater hi tinung (on) chungin kalsan loh tur a ni a (tihhlum zel tur tihna); naupang, ran vulh etc. hnaih lutukah dah loh tur a ni.

 B.12  Electrical Wiring (electric hrui zam chungchang)

 • Electric hi kan ni tin nuna thil pawimawh tak a ni ta a; chuvangin tangkai leh him taka hmang tur chuan fimkhur a ngai em em a ni tih kan sawi tawh kha. Electric kaihhnawiha kangmei chhuak thin kan tih tam tak hi hrui zam (fit) fimkhur loh leh a hrui atan pawh a hlui kan hman thin vang a nih duh khawp mai a; extension cord leh hmanraw dang hman thu-ah kan fimkhur loh vangin harsatna tam tak kan tawk bawk. Khawpuia kangmei chhuak zaa 33 lai hi electric hrui zam dik loh vanga thleng a ni a, nunna tam tak chinna leh in leh lo nasa taka tichhe theitu a nih avangin fimkhur a ngai takzet a ni. Electric kaihhnawih vanga chhiatna thleng thin tam tak hi kan fimkhur phawt chuan kan pumpelh thei ngei ang.

• Electric hrui chu a hlui lutuk emaw, a khitchat emaw a nih chuan a tharin thlak tur a ni a, a zawmna lai pawh uluk taka tih tur a ni.

• Extension cord-ah hman rimtnasat lutuk hian electric hrui zamin a zawh tawk power supply a mamawh avangin hei hi tih loh tur a ni.

• Kawngka bul, a hrui paltrah mai theih turah extension cord hi hman loh tur a ni. Extension cord hrui hmawr chu extension cord dang zawm nan hman loh tur a ni.

• Extension cord i hman lai chu perekah khai loh tur a ni a, awlsam taka then thei emaw, rah thei turah emaw, thil dangin emaw tuam loh tur a ni. Hetiang tih hian a hrui a tichat thei a, nasa taka a hrui thlehtzial hian a tikhi thei bawk a; chutiang a nih chuan a hrui pahnih chu intawkin kangmei a chhuak thei thin a ni.

• Electric hi i off hmain a hruiah pawt lo la, a plug-ah off phawt la; tichuan phawi ang che. A hrui pawh vak chuan a hrui chhung hrui (power kalna) a tichat thei a ni.

 B.13 ELECTRICAL APPLIANCES

 • Electric hmanrua kan hman zinga kangmei tichhuaktu langsar zualte chu eletric hmanga meichhemna (stove) te, chawhhmeh tihlumna te, thil tih-ro-na te, central heating unit te, television, radio leh record players (zai ngaihthlakna, film enna lam chi etc.) te a ni.

• Electric hmanruatbungrua leh a hrui hmante chu enfiah (check) thin tur a ni.

• Electric hrui hlui luluk leh a khi etc. hman hian kangmei a tichhuak thei. Chutiang i hmang a nih chuan a tharin thlak vat ang che.

• Extension cord te chu fimkhur takin hmang la, a zawh tawk baka nasain hmang suh ang che.

• Electric hmanruatbungrua te chu hmunhniwngthuhah dah loh tur a ni. Inbualpindan (bathroom)leh choka-a electric hmanrua hmante chu enfiah ngun lehzual ang che.

• Naupangte chu electric hmanruatbungrua heng - inchhung tihlumna (heater), istiri, sam chhemrona (hair-dryer) hnaihah infiamtir loh tur a ni a, khawih pawh khawihtir loh tur a ni.

• Puantthuamhnaw, parda leh meiin a awlsam taka a man theih lam chi reng reng chu heater hnaihah dah loh tur a ni a, a inkarah 3 feet tal awl a awm tur a ni.

• Bin (pin) 3 nei chi hman chuan chutiang mil (kua 3 awm chi) plug-ah chauh hmang che. Kaw 2 nei chi-ah vih luh luih tum loh tur a ni.

• Extension cord hi rim lutuka hman loh tur a ni. Kan hmang a nih pawhin a hrui han khawiha a sat chuan rang takin tihhlum (off) tur a ni. Naupangin an lo khawih palh thulhah pawh naupang tan pawha him chi chauh hman tur a ni.

• Electric hmanrua kan hmante chu a khi a awm em? chhe mai thei a ni em? a hlui lutuk em? etc. tihte enfiah fo thin tur a ni. Hetiang a nih chuan a tharin thlak tur a ni. Electric hmanrua tha lothlui lutuk hman hi chhiatna thlentu a nih theih avangin fimkhur hle tur a ni.

• Hmanrua lianthrawl chawmna tura tihte line kaltir chu hmanraw dang chawm tel nan hman loh tur a ni.

• Electric hmeh entthimna lai te, a hrui te chu khawih pawhin a sa tur a nilo.

• Electric kalsual hian rimdang a tichhuak thin a, chutiang rim chu a awm leh awm loh ngaihven reng tur a ni.

• Electric hmanruatbungrua, lum pe chhuak thei chi (heater, computer etc.)  te chu meiin awlsam taka a man theih thildang hnaihah dah loh tur a ni a, kan dah lo theih lo  a nih pawhin a inkirah awl zau tawk tal a awm tur a ni.

• Thawktu dang - coffee leh ei tur siamtu - zawng zawngte chu electric hmanrua reng reng fimkhur taka hmang turin hriattir fo tur a ni a, tlai lamah plug zawng zawng off vek thin turin hriattir fo tur a ni.

• Hmanruatbungrua dahkhawmna, intbuilding chhunga veivahna lam chi hnaihah reng reng kangmei tichhuak thei heng lehkhachhia, bawmruak, hnawmhnawk etc. a awm tur a ni lo.

 

B.14 DON’T FUSS WITH FUSE THE BOX

 • Intbuilding chhunga electric lo lut thununna bupui hi fuse box an tih chu a ni a. Hei hi intbuilding chawm zo tawk tur zel chauh electric lo lut tura thununna leh a tul huna intbuilding chhunga electric hmanga tihenna (light) zawng zawng tihhlumna hmun a ni. Himna tur chuan a hnuaia dan bulthutte hi zawm tur a ni:

• Electric lam thiam (electrician) i nih loh chuan electric chhe lai siamthat (a hrui hlui thlak, hrui chat zawm etc.) te ti ve ngawt suh. Electric lam thiam bik ko zel ang che.

• Fuse tha tak chauh hmang la, a chaktsang lutuk chu hmang lo vang che. 

• Fuse te chu thil dangin thlak suhtFuse aiawh atan thil dang hmang suh ang che.

• Electric thil, leia phum ngai (earthing etc.) lam chi reng reng chu uluka phum ngei tur a ni a, a thununna kawlpui chu tuitruahin a tihuh thei tur a ni lo.

 

B.15 INDOOR SAFETY PINS

 • Electric vanga kangmei chhuak thei laka him tur chuan intbuilding chhunga electric hrui zam (wiring) hi a pawimawh em em a ni. Chuvangin intbuilding chhunga electric hrui zam (wiring) hi mi nazawng tihtir tur a ni lo va, he lama thiam bik leh phalna neite chauh tihtir tur a ni. In intbuldingtschool-a electric in hman, hetianga a awm a nih chuan a tha tawk lo tihna a ni ang:

• Electrictpower a that lai pawha in eng chhit a eng tha lo (dim) emaw, a khawl (motor) vir a muang lutuk a nihin

• Fuse emaw, intbuilding chawm zo tawk tur zel chauh electric lo lut tura thununtu (circuit breakers) a chhiat fo emaw a chhiat fovin.

• Chhang, chawhmeh etc. tihsatna leh istiri (iron) a sat that theih lohvin

• TV-a milem lang a fiah that lohta phe ruaiin

• Fuse leh circuit breakers i thlak dawnin a khawl tihlum vek ang che.

• Hnawng leh tui hnai a electric pawhna (plugtoutlets) reng rengah a venna, ground fault interrupter dah ang che.

• Plug-a thil vuah reng reng a hrui atangin pawtdawktphihthla ngawt suh ang che.

• Electric hrui zam te, extension cord leh hmanraw dang reng reng enfiah fo thin ang che.

• Pin 3 nei chi chauh hmanruatbungrua lei ang che.

• Electric hmanruatbungrua reng reng chu kuttke huh chungin khawih ngai suh ang che.

• Kawlphettek tlak laiin TV leh thil dang (computer etc.) tinung (on) ngai suh ang che [Tihlum (off) vek thin ang che]

• Kangmei chhuak thut a awma hriat thuai theihna hmanruatralkher dar (smoke alarm) neih theih a tha. Chu chu hmun ual-au laiah dah a, ngun taka enkawl a, a that leh that loh chhin fo tur a ni.

• Kangthelhna hmanrua (fire extinguisher) hi inah kawl ngei ngei tur a ni a, thla 6 danah enfiah (check) ziah tur a ni.

• Naupang in an khawih palh lohnan electric zawmna (plugtoutlets) chu a china plastic a siamin chin thin rawh.

• Plug-ah off phawt loh chuan electric hmanruaah thildang vuahtvit lut suh ang che.

• Tui tihlumna khawl hi medium (a sa laihawl)-ah dah thin tur a ni. A dan san lutuk chuan (‘high’-ah emaw i dah chuan tihna) kangmei a tichhuak thei tih hria ang che.

• Electric hrui uaittla fual hnaiah awm loh tur a ni.

• Electric hruipui atanga 10 feet aia hnaiah awm suh, chutianga hna hawh atul a nih pawhin himna lam chi (protective helmet, kutkawr etc.) vuah ngei tur a ni.

• I chuan mekna lirthei chu electric hrui tlain emaw a rawn delh a ni thei a. Chutiang a nih chuan chhanchhuaktu lam mi an lo thlen hma chuan mahniin chhuah lo tum ve tur a ni lo va, lirthei chhungah chuan awm reng tur a ni (|anpuitu koh nan cell phone hman pawh a him ang). Amaherawhchu lirthei chu dinhmun hlauhawm (kangmei chhuak thut thei etc.)-ah a awm a nih chuan lirthei taksa (body) khawih ttawk lo thei ang ber turin inbuatsaih la, lirthei atanga hla thei ang ber thleng turin zuang vak ang che.

• Electric hruipui emaw, hrui te emaw kalnatthlunna hnuaitzawnah intbuktthlam etc. sak loh tur a ni.

• Electric lam chi hmanruatbungrua kang i thelh a nih chuan electric kaltlang theih lohna leh thir hip thei lo chi thuamhnaw inbel tur a ni.

 

B.16 DO’S AND DON’TS

 • Hei hi hre teh, electric current hi lei lam panin a kal thin thin tih hi. Lei lam pan chuan conductor kal tlangin a kal thin a; mihring taksa, tui, thingtmau hring, hmun hniwng, thir lam chi reng reng conductor tha ber berte an ni.  (Note: Conductor chu electric current awlsam taka a kaltlang theihna hi a ni (Entirna: Mihring taksa, thingtmau hring, hmunhniwngthuh, thir lam chi etc.) Insulator chu electric current a kal tlang theih lohna a ni ve thung (Entirna: Lung, thingtmau, lei - an rothuh loh chuan)

• Electric hmanruatbungrua reng reng a dik tak chauh hman tur a ni a, fimkhur takin khawi tur a ni. Electric hmanruatbungrua dik lo i hman emaw, a vuahna lohna lai turah i vuah emaw, a zawm loh tur i zawm emaw hian electric kalsual chuan a man thei che a (conductor i lo ni ta tihna), dinhmun hlauhawm takah i ding ta tihna a ni.

• Electric hrui zam hi a rei chuan a lo hluiin a hlauhawm thei. Chuvangin ngun taka enfiah thin tur a ni a, siamthat a ngaih chuan siamthat a, a thara thlak a tul chuan thlak tur a ni.

• Electric hrui khawngtkhauh lutuk chu thlak a tha.

• Electric hmanruatbungrua atangin rim dang emw, tek sek sek, mei khu emaw a lo chhuah chuan chutiang hmanruatbungrua te chu a tharin thlak 

• Tui dehna emaw thil hnawng lam chi i khawih laiin electric current lam chi reng reng khawih tel suh ang che.

• Tui khawihna nena inhne reng heng - bathroom, choka, lirthei dahna etc. kianga electric pek chhuahna point te chu ground fault circuit interrupter hmanga tih tur a ni.

• Kut huh chungin electric hrui lam chi reng reng khawih suh ang che.

• Elecric hrui i tihfai dawnin plug-ah off vek phawt ang che.

• Plug-a off hmasa lovin electric hrui hi phihthlak loh tur a ni.

• I hnathawhna hmun-hmi chu fai takin enkawl ang che. Hnawmhne tawp lutuk te, chanchinbu chhia te etc. hi awlsam tak in a man thei a ni.

• Circuit-in a zawh tawk bak power hman loh tur a ni a, power mamawh sang lutuk lam chi pawh hman loh tur a ni. I hmanrua hman turin power a mamawh zat inziak kha ngun takin han en la, circuit chu chumi chawm zo tur chu a ni em tih hria ang che.

• Ruah do chungin emaw, ruah sur hnuaiah emaw electric lam chi reng reng hmang suh ang che. Tin, electric hmanraw lam chi reng reng ruah nantir loh tur a ni.

• Pawn lam (outdoor)-ah i hmang dawn anih chuan pawnlama hman chi chauh hmang ang che. 

• Electric hrui kalsual vanga a zawmpui dang (hrui etc.) a kang a nih chuan electric chu electric hman zat lo lanna (metre box) bula a khawlpuiah tihlum (off) ang che. A nih loh pawhin circuit breaker off la, a nih loh chuan fuse box chhunga a fuse kha herh thlawn ang che. Dinhmun hlauhawma mahni indintir loh theih dawn chauhvin hei hi ti ang che.

• In chhawng sanga khawsa i nih chuan kangmei chhuahin tlan chhuahnan step chauh hmang ang che. Inkhaichhuk-chhohna i hman chuan kangmei chhuahna zawn (floor) lai takah i chhuak thei a ni.

• Kangthelhna (fire extinguisher)-ah hian chi hrang(type) 3 a awm a, i hman dawnin hei hi hria ang che :  Type A- Hei hi thil sakhat (thing, puantkawrtthuamhnaw, lehkha, rubber leh plastic lam chi) kang thelhna tur a ni. Type B- Hei hi hriaktthil tuiril lam chi (khawnvartui, petrol, hriak-mawm, alkatra, hriak rinchhana lemziak, varnish leh gas lam chi) kang thelhna tur a ni. Type C - Hei hi electric kaihhnawih (hrui kalsual, fuse box leh circuit breakers kang etc.) vanga kangmei chhuak thelhna tur a ni.  {Note: tunlaiah chuan Type A,B&C hman  vek theih chi a awm tawh}

• Kang i thelhin kangthelhna hmanraw dik tak ngei chauh i hmang tur a ni. Electric hmanruatbungrua kang thelh nan tui (water) hman leh Type A hman hi a hlauh lehzual tih hi hriat tur a ni. Kang thelh nan Type dik lo i hman chuan kangmei chhuak chu i tihluar sauh thei a, chhiatna nasa lehzual i thlen thei a ni.

• Electric hmanruatbungrua etc. lam chi kang thelh nan tui (water) hmang ngai suh ang che. Tui hi electric current kaltlang theihna ‘conductor’ tha tak a nih avangin tui i theh rual khan electric-in thawklehkhatah a man let thei nghal che tihna a ni a. I thih phah der thei a ni.

• Inah emaw, hnathawhna hmun emaw kangmei chhuak thut a awma hriat thuai theihna hmanrua (smoke alarm) neih theih nise a tha hle ang a; hei hian vanduai theihna tam tak a um bo thei ang. Hei bakah hian kangmei chhuah thuta pawna tlan chhuah dan lo zir lawkte hi a sawt hle ang.

C. CYCLONE 

Tropical cyclone hi tropics [Equator (lei kiar lai tak) atang chhim leh hmar lam 230 atanga 270 inkar vel] vela boruak rihna tlahniam nasa lutukin 34 knots (62 kmthr vel)-a chaka thawk thin thlipui a siam hi a ni a. Tuipui chunga intan thlipui hrohrang na leh livir anga vir chingchivet thin, 150-180 km vel zeta chaka thawk a, vaukam lam chu nikhata 300-500 km. zeta chak thawkin a hrut vel ta thin a ni. Cyclone tih hi kan hre lar hle a, kan tawng ang maia kan hman a ni tawh mai a. Cyclone tih chu Greek tawng, ‘cyclos’ tih atanga lo kal a ni a, a awmzia chu ‘rul inkual’ (coiling of snake) tihna a ni. Tropical (Tropic ram vela)-a thlipui na tak tleh thin hi Atlantic Ocean (tuifinriat) chung leh a vela ah chuan ‘Hurricane’ an ti a, Pacific Ocean chung leh a vela tleh hi ‘Typhoon’ an ti thung a ni.

C.1.  In the Cyclone seasons (thlipui tleh hun laiin)

 • Radio leh TV-a khaw chin tur a puan (report) ngaithla ang che. Thlipui (cyclone) a rawn thawk dawn a nih chuan khaw chhung mi zawng zawng hriattir tur a ni. Hei hi au-rinna (loud-speaker) hmangin emaw, in tinah kalin emaw a tih theih mai ang.

• I bul hnaiah emaw, hmun dangah emaw thlipui lo tleh huna awmna tur hmun him (intbuilding etc.) te lo thlithlai lawk ang che.

• Rikrum thila hman tur hmanraw pawimawhte chu chhawp sa ang che.

• In leh a vel him leh him lo enfel ang che. Kawngka, tukverh, in-chung leh bangte chu thlipui lo tleh huna a chhiat loh nan siamtha ang che. 

• Chaw (ei tur lam chi tawh phawt) leh tui in tur tam tawk hmun himah chhawp lawk ang che.

• Rikrum huna hman tur hmanrua zingah i lehkha pawimawhte pawh dah tel ang che.

• Rikrum thil lo thlen huna i biakpawh tur mihring leh hmun pawimawh (police station, Block Office - thingtlang lam tan etc.) phone number pawimawh zualte chu fel takin chhinchiah sa vek ang che.

• Rikrum thil lo thleng thut angah ngaiin, nangmah chauh pawhin mockdrill te tichhin thin ang che.

C.2. Upon A Cyclone Warnings (thlipui lo thleng thut thei hriattir lawkin)

 • Tualchhung radio, TV leh mipuite hnena awm dan tur hriattirna puan chhuahna hmunpui atanga thupuante chu midangte hriattir chhawng zel thei turin ngaithla ngun ang che.

• Tukverh leh kawngka zawng zawng khar vek tur a ni. Kawngka leh tukverhte chu chhung lamah kalh la, in chhungah awm vek tur a ni.

• Chaw leh mamawh tul zual tur chu tui luhtlang theih lohna (waterproof) ipah khung fel vek tur a ni. 

• I ina bungrua awm leh i thil neihte chu fel takin chhinchhiah vek la, I chhungte leh laina hmun danga awmte chanchin volunteer-te emaw, tualchhung thuneitu emaw hriattir ang che.

• Rikrum thila hman tur hmanruate chu peih sa vek ang che. Thlipui hlauhawm lo thleng tur hriattir lawk a nih chuan in chhungkuain cement leh lung hmanga sak emaw, chutiang huna tawmhimna tur a bika siamah emaw kal ang che u.

• Tuipui lamah kal hauh loh tur a ni.

• Thuamhnaw lum lam inbel tur a ni.

C.3.  If You Have to Evacuate (i awmna i chhuahsan dawnin)

• Radio-a thupuan ngaithla la, an thurawn ang zelin ti ang che.

• Thlipui a lo tleh hniam thut chuan khawiah mah kalchhuak suh ang che. Hei hi thlipui mit (cyclone eye) a ni thei a ni. Thuneitute lamin a him ta e an tih hma chu lo nghak ang che.

• Lirthei chhungah i awm a nih chuan tlan zel lovin ding la; mahse tuipui, thingkung, electric hrui thlunna, tuikhuah etc. hnai lutukah chuan ding suh ang che.

C.4.  After The Cyclone (cyclone tleh zawh hnuah chuan)

• Thuneituten a him tawk thu an puan hma chuan pawnah chhuah loh tur a ni. Cyclone tleh vanga i in chhuahsan a hmun dang i pan a nih pawhin nangma thu chuan let mai lo vang che. Kalna tur kawng an tarlanah chauh kal la, hmanhmawh ruai lo vang che.

• Meichhemna thuk (stove) i hman hmain gas chu a leak em tih finfiah phawt ang che.

• Electric hmanrua reng reng i hman hmain tihul hmasa ang che.

• Rul pawh a lo tiwm reng thei a, fimkhur ang che. • Electric hrui nghet lo leh tla mai thei, lei (bridge) tintbuilding chhe mai thei, thingkung tlu mai thei etc. lakah fimkhur ang che.

• Tuilian chu dai suh ang che.